Hans Robert Jauss: Lịch sử văn học và lịch sử tiếp nhận

Lịch sử văn học là lịch sử tiếp nhận hay rõ hơn, trực tiếp hơn có thể nói theo cách của Haral Weinrich mà Jauss rất tán thành: “Lịch sử văn học của người đọc”(1). Đó là mục đích của những cố gắng lý luận của Jauss được đề ra trong công trình Lịch sử văn học như là sự thách thức khoa học văn học của ông mà chúng tôi trong một bài viết trước đây đã bắt đầu lưu ý đến(2). “Lịch sử văn học của người đọc” là phương thức để Jauss “đổi mới lịch sử...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Hans Robert Jauss: Lịch sử văn học và lịch sử tiếp nhận Hans Robert Jauss: Lịch sử văn học là lịch sử tiếp nhận 1 PGS.TS. Huỳnh Vân Đại học Văn hiến - Tp. Hồ Chí MinhLịch sử văn học là lịch sử tiếp nhận hay rõ hơn, trực tiếp hơn có thể nói theocách của Haral Weinrich mà Jauss rất tán thành: “Lịch sử văn học của ngườiđọc”(1). Đó là mục đích của những cố gắng lý luận của Jauss được đề ra trongcông trình Lịch sử văn học như là sự thách thức khoa học văn học của ông màchúng tôi trong một bài viết trước đây đã bắt đầu lưu ý đến(2). “Lịch sử văn họccủa người đọc” là phương thức để Jauss “đổi mới lịch sử văn học” (171)(3)nhằm đối đầu với những thách thức đang hiện diện của khoa học văn học, đốiđầu với các lối viết “lịch sử văn học của tác giả”. Những luận điểm đầu của ôngvới nội dung xác lập những cơ sở chung cho việc xây dựng một mỹ học tiếpnhận hướng vào lịch sử văn học, hay một lịch sử văn học căn cứ trên mỹ họctiếp nhận đã được chúng tôi đề cập trong bài viết vừa được nhắc đến. Trong bàinày, chúng tôi tiếp tục trình bày những luận điểm tiếp theo của Jauss, trong đóông đề xuất những vấn đề, những phương thức cụ thể hơn cho lịch sử văn học“đổi mới” của ông.Đối với việc hình thành một lịch sử văn học như vậy thì các vấn đề tầm đón đợivà quan hệ đối thoại, như chúng tôi đã có dịp nói đến, luôn có một vai trò quantrọng trong mối quan hệ giữa văn học và người đọc. Tầm đón đợi theo quanniệm của Jauss là yếu tố trung giới không thể thiếu trong việc xác định cả haigiá trị thẩm mỹ và lịch sử của tác phẩm văn học. Vì thế khi nghiên cứu lịch sửvăn học theo mỹ học tiếp nhận nhà văn học sử nhất thiết phải tái lập lại tầm đónđợi của tác phẩm quá khứ vào thời điểm lịch sử nó xuất hiện. Jauss cho rằng“việc tái lập tầm đón đợi mà trước cái tầm đó một tác phẩm trong quá khứ đượctạo ra và được tiếp nhận mặt khác còn tạo điều kiện nêu lên những câu hỏi màvăn bản đã trả lời và như vậy rút ra kết luận là người đọc trước đây đã có thểxem xét và hiểu tác phẩm như thế nào. Sự tiếp cận này sửa chữa những quichuẩn phần nhiều không được nhận biết của sự lĩnh hội nghệ thuật mang tínhcổ điển hay hiện đại hóa và tránh được sự quy hồi vòng vo vào tinh thần chungcủa thời đại. Nó làm cho nhận thấy rõ sự khác biệt giải thích học giữa sự hiểutrước đây và sự hiểu ngày nay về một tác phẩm và (…) làm cho ý thức đượclịch sử tiếp nhận nó” (183).Đoạn trích trên đây từ chương IX công trình Lịch sử văn học như là sự tháchthức khoa học văn học (dưới đây sẽ được tiếp tục gọi tắt là Lịch sử văn học)cho thấy tầm quan trọng của việc tái lập tầm đón đợi của tác phẩm đối vớiphương pháp lịch sử văn học theo mỹ học tiếp nhận của Jauss. Vấn đề đượcnhấn mạnh ở đây là bằng cách dựng lại tầm đón đợi ban đầu của tác phẩm sẽgiúp ta nhận ra lịch sử tiếp nhận của tác phẩm qua sự khác biệt trong các cáchhiểu, các cách giải thích tác phẩm, nói gọn lại lịch sử tiếp nhận là lịch sử hiểu,lịch sử giải thích tác phẩm. Và đó là một phương diện trong quan niệm về lịchsử tiếp nhận của Jauss. Cách xem xét này theo Jauss sẽ cho phép làm phát lộ rasự sai lầm của các quan niệm trước đây – chủ yếu là quan niệm của chủ nghĩathực thể - vốn cho rằng nghĩa của văn bản tồn tại vô thời hạn và nhà nghiên cứucó thể tiếp cận trực tiếp bất cứ lúc nào cái nghĩa được biểu đạt một cách kháchquan, một lần cho mãi mãi ấy. Có thể nói rằng quan niệm siêu hình này bị Jaussphản bác lại một cách đúng đắn, và trong thực tế người ta có thể nhận thấy làquá trình hiểu và giải thích ở không ít tác phẩm thường không thống nhất vớinhau – chẳng hạn như trường hợp Truyện Kiều, thơ Hồ Xuân Hương hay thơ,văn của không ít nhà văn nhà thơ khác… trong văn học Việt Nam. Điều ấy rõràng là do nhiều nguyên nhân, bao gồm cả nguyên nhân bên trong lẫn nguyênnhân bên ngoài văn bản. Sự lần trở lại cách hiểu trước đây về một tác phẩmtheo Jauss cũng sẽ giúp sửa chữa những qui chuẩn của sự nhận hiểu nghệ thuậtmang tính cổ điển hay hiện đại hóa. Chẳng hạn như đem những tiêu chí của vănchương lãng mạn để hiểu văn chương thời trung cổ mà không nhận thấy cái “ýđồ ban đầu” của tác phẩm trung cổ như trường hợp Reinecke Fuchs hay đemcác tiêu chí của văn học cổ điển để đánh giá nền văn học phi cổ điển như sử thiPháp thời Bédier. Phương pháp lịch sử tiếp nhận này còn được Jauss xem là cầnthiết để biết được một tác phẩm khuyết danh thuộc quá khứ xa xưa với nhiềuđiều chưa được biết như ý đồ của tác giả, các mẫu mực mà tác giả noi theo…“thực ra”, tức “từ ý đồ và thời đại của nó” cần được hiểu như thế nào? Và ôngđã chỉ ra cách thức ấy qua thí dụ về trường hợp Roman de Renart (184).Về cơ bản có thể nhận thấy “sự thống nhất giữa việc xây dựng cơ sở mỹ họctiếp nhận cho một lịch sử văn học” do Jauss thí nghiệm “với nguyên tắc lịch sửtác động của Hans Georg Gadamer”. Điều này đã được Jauss nhìn ...