Khẩn hoang Cần Thơ, đầu cầu và thủ đô miền Hậu giang 1

Vùng Cần Thơ thời Mạc Thiên Tứ mang tên là Trấn Giang, vào năm 1793. Mãi đến khi người Pháp xâm chiếm, Cần Thơ là vùng không quan trọng. Ngọn rạch Cần Thơ ăn thông qua sông Cái Bé rồi ra vịnh Xiêm La nhưng không rõ rệt. Đời Tự Đức, Đại nam Nhất thống chí mô tả khúc đường ấy :
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Khẩn hoang Cần Thơ, đầu cầu và thủ đô miền Hậu giang 1 Khẩn hoang Cần Thơ, đầu cầu và thủ đô miền Hậu giang 1Vùng Cần Thơ thời Mạc Thiên Tứ mang tên là Trấn Giang, vào năm 1793. Mãiđến khi người Pháp xâm chiếm, Cần Thơ là vùng không quan trọng. Ngọn rạchCần Thơ ăn thông qua sông Cái Bé rồi ra vịnh Xiêm La nhưng không rõ rệt. ĐờiTự Đức, Đại nam Nhất thống chí mô tả khúc đường ấy : Cuối đông qua xuân,nước khô bùn cứng ghe thuyền qua lại không được, từ mùa hạ qua đông, nướcmưa tràn bờ thì ghe thuyền cỡi lên trên cỏ và bèo mà đi, cứ trông theo phía tả hayphía hữu rừng cây mà nhận dấu đường. Nơi đây không có bóng người, có rất nhiềumuỗi và đĩa, người qua lại rất khổ sở. Tóm lại, Cần Thơ chỉ đông đúc ở phía sát bờHậu giang.Về giao thông và kinh tế, từ đời họ Mạc đến lúc người Pháp đến, lúa gạo ở RạchGiá và ở Cà Mau thì xuất cảng cho những ghe Hải Nam vào chợ Cà Mau và RạchGiá; lúa gạo ở Sóc Trăng và Ba Thắc thì bán theo cửa Ba Thắc (bản đồ Pháp ghi l àcửa Tranh De, chắc là do chữ Trấn Di, đọc trại rồi âm lại). Vùng Cần Thơ chỉ lànhững xóm sung túc bên rạch Cần Thơ và rạch Bình Thủy, phía bắc là vùng ÔMôn có đất giồng khá tốt.Đời Gia Long, Cần Thơ thuộc về huyện Vĩnh Định, năm Minh Mạng thứ 13(1832) nhập qua phủ Tân Thành (do Sa Đéc cai quản).Vùng Ô Môn đời Tự Đức (và có lẽ từ các đời trước) là khu vực ít nhiều tự trị củangười Miên nên Đại nam Nhất thống chí gọi là “thổ huyện”.Thoạt tiên người Pháp đặt Cần Thơ (vùng rạch Cần Thơ và Ô Môn) là hạt nhưngkhông quan trọng bằng hạt Long Xuyên (Đông Xuyên) hoặc Sóc Trăng. Nghị địnhngày 30/4/1872 lại đặt ra Trà Ôn, phần đất của Cần Thơ nhập qua Trà Ôn. Hạt TràÔn lại bị giải tán để rồi ngày 23/2/1876 tái lập hạt Cần Thơ với chợ Cần Thơ làtỉnh lỵ; Trà Ôn chỉ còn vai trò quận lỵ, nhưng là quận lỵ quan trọng nhứt nhì củatỉnh.Pháp không lầm khi chọn Trà Ôn làm trung tâm quan trọng. Việc bán lúa gạo ranước ngoài lần hồi không còn do các hải cảng Cà Mau, Rạch Giá (phía vịnh XiêmLa) hoặc Bãi Xàu (bờ Hậu giang) đảm nhận như trước nữa. Ghe buồm Hải Namtuy to, chở nặng nhưng làm sao cạnh tranh nổi với các tàu sắt, chạy máy của Tâyphương tại bến Sài Gòn.Tàu máy chở gạo qua Hương Cảng với giá vốn nhẹ hơn. Dầu muốn hay không, lúagạo miền Sóc Trăng cũng phải mượn đường Trà Ôn để đem bán tại Chợ Lớn.Rạch Trà Ôn nối qua sông Mân Thít bên Tiền giang, con đường mà trước kiaNguyễn ánh và Tây Sơn giành nhau quyền kiểm soát.Quan cai trị Pháp biết nhìn xa : dời tỉnh lỵ về rạch Cần Thơ thì chợ Cần Thơ trởthành ải địa đầu quan trọng, nắm luôn nẻo thông th ương thứ nhì, cũng nối từ Hậugiang qua Tiền giang để lên Sài Gòn, Chợ Lớn. Đó là con đường từ rạch Cái Vồnqua rạch Nha Mân, phía Sa Đéc. Lại còn phía tây Cần Thơ là vùng Rạch Giá, CàMau bao la với nhiều triển vọng về lúa gạo, đất hoang chưa khai phá.Cần Thơ có khí hậu tốt, đất hoang tuy chưa được khai thác đúng mức nhưng làrừng chồi thưa thớt, không như rừng tràm ở nước mặn phía Rạch Giá, Cà Mau.Giữa Cần Thơ, Sóc Trăng và ranh tỉnh Rạch Giá còn một cánh đồng bát ngát,nước ngọt, không quá thấp như Đồng Tháp Mười, không quá sình lầy và nhiềuphèn. Đó là cánh đồng sau này trở thành quận Phụng Hiệp, đầy lau sậy, có voi (voiăn sậy và lau). Thoạt tiên người Pháp gọi đó là “Đồng Sậy” nhưng vì khai pháxong nên địa danh này không còn thông dụng như trường hợp Đồng Tháp M ườihay rừng tràm U Minh.Rạch Cần Thơ chạy dài tới Phong Điền, nhà cửa đông đúc. Rạch Cái Răng là nơiđất tốt. Đất ở rạch Bình Thủy không đâu sánh bằng; rạch Cần Thơ và rạch BìnhThủy như nối tiếp nhau ở cuối ngọn. Tuy không là văn vật như miền Tiền giangnhưng dân ở hai con rạch này khá thuần thục, thông hiểu lễ nghĩa “trai Nhân ái,gái Long Xuyên”.Thực dân Pháp nhắm mục đích biến Cần Th ơ thành trung tâm quan trọng nắmgiềng mối đường giao thông về Sóc Trăng, Bạc Liêu, Rạch Giá, Cà Mau trong giaiđoạn mà đường thủy nắm ưu thế. Về sau, sau trận thế chiến 1914—1918, nhữngcon lộ xe cũng nhằm phục vụ mục tiêu chiến lược này. Phải qua Cần Thơ mới lênSài Gòn được, đa số lúa gạo gom về Cần Th ơ vì đây là con đường vận tải ngắnnhứt.Khi Pháp đến, vùng Ba Láng (nhánh của rạch Cần Thơ) là nơi khởi nghĩa củaĐinh Sâm. Đinh Sâm thất bại nhưng vào tháng 3/1870, chừng 200 nghĩa quân tụtập lại ăn tiệc, chuẩn bị đánh tòa thâm biện Cần Thơ. Thực dân phát giác kịp, bắtgiam 141 người, trong số này chừng 55 người mà thực dân cho là nguy hiểm bị đềnghị đày ra Côn Nôn hoặc đảo Réunion. Tham biện lúc bấy giờ là Alexandre dùngdân địa phương làm xâu, cất nhà lá chung quanh nhà lồng chợ để bán hoặc chomướn lại.Theo báo cáo thì ở Cần Thơ việc kiện thưa đất đai xảy ra quá nhiều chứng tỏngười dân thấy tương lai sáng sủa của nghề nông. Chủ tỉnh ra lịnh lập bộ điền chokỷ hơn để thâu thuế. Năm 1887, đất canh tác là 85.000 mẫu, so với năm trước(khai để đóng thuế) tăng thêm 17.000 mẫ ...