Lý thuyết về điểm nhìn nghệ thuật của R. Scholes và R. Kellogg

Thuật ngữ “điểm nhìn”(1) đã trở nên quen thuộc trong nghiên cứu văn học nói chung và nghiên cứu tự sự học nói riêng, tuy nhiên tầm quan trọng, vị trí và vai trò của nó trong việc tạo dựng, xác lập mô hình cấu trúc tác phẩm, sự chi phối của điểm nhìn trong nghệ thuật kể chuyện đến mức độ nào thì vẫn là một vấn đề còn gây nhiều tranh luận khá gay gắt. Manh nha từ đầu thế kỷ XX, vấn đề điểm nhìn tuy không còn quá quan trọng trong các cuộc thảo luận ở...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Lý thuyết về điểm nhìn nghệ thuật của R. Scholes và R. Kellogg Lý thuyết về điểm nhìn nghệ thuật của R. Scholes và R. Kellogg Thuật ngữ “điểm nhìn”(1) đã trở nên quen thuộc trong nghiên cứu văn học nói chungvà nghiên cứu tự sự học nói riêng, tuy nhiên tầm quan trọng, vị trí và vai trò của nó trongviệc tạo dựng, xác lập mô hình cấu trúc tác phẩm, sự chi phối của điểm nhìn trong nghệthuật kể chuyện đến mức độ nào thì vẫn là một vấn đề còn gây nhiều tranh luận khá gay gắt.Manh nha từ đầu thế kỷ XX, vấn đề điểm nhìn tuy không còn quá quan trọng trong cáccuộc thảo luận ở phương Tây(2) hiện nay nhưng nó lại trở thành một phần hiển nhiên, khôngthể thiếu của nghiên cứu nghệ thuật kể chuyện. Trong các chuyên luận bàn về kỹ thuật, thủpháp kể chuyện, hầu hết các tác giả đều sử dụng điểm nhìn như một khái niệm công cụ cơbản nhằm xác lập các mô hình truyện kể hoặc ít nhất dành riêng một chương “điểm nhìn”trong kết cấu của công trình. Hiểu một cách đơn giản nhất, điểm nhìn chính là một “mánh khoé” thuộc về kỹthuật, một phương tiện để chúng ta có thể tiến đến cái đích tham vọng nhất: sức quyến rũcủa truyện kể. Và dù có sử dụng cách thức nào, phương pháp hay kỹ thuật nào thì mục đíchcuối cùng của người sáng tạo cũng chỉ là mê hoặc độc giả, buộc anh ta phải đọc. Trước hết cần phải xác định rõ rằng, điểm nhìn là điểm xuất phát của một cấu trúcnghệ thuật chứ không phải là bản thân cấu trúc đó. Cấu trúc nghệ thuật vốn là hằng sốkhông đổi của những quan hệ của các yếu tố nghệ thuật được lựa chọn để đưa vào tácphẩm. Điểm nhìn nghệ thuật chiếu cái nhìn vào các yếu tố được lựa chọn, thêm bớt hoặcnhấn mạnh và chỉ được suy ra từ cái nhìn tổng thể đối với tác phẩm nghệ thuật, theo yêucầu của người tiếp nhận. Khi Henry James trong Nghệ thuật văn xuôi (1884) xác lập điểm nhìn chính là “môtả cách thức tồn tại của tác phẩm như một hành vi mang tính bản thể hoặc một cấu trúchoàn chỉnh, tự trị đối với cá nhân nhà văn”(3) và “Điểm nhìn là sự lựa chọn cự li trần thuậtnào đó loại trừ được sự can thiệp của tác giả vào các sự kiện được miêu tả và cho phép vănxuôi trở nên tự nhiênhơn, phù hợp với cuộc sống hơn”(4) đánh dấu một bước phát triển đángkể trong nghiên cứu nghệ thuật kể chuyện, kể từ đó điểm nhìn nghệ thuật được coi là mộtnhân tố bộc lộ kỹ thuật tiểu thuyết của nhà văn, một mắt xích khách quan, nội tại, duy nhấtmà theo đó chúng ta có thể đánh giá được “tay nghề” của tác giả. Từ những nhận định mang tính khái quát, sơ lược về điểm nhìn trong các từ điển,chẳng hạn như điểm nhìn là “vị trí của người kể trong mối quan hệ với câu chuyện của anhta”(5) và người ta phân biệt điểm nhìn với ba loại chính: người kể chuyện toàn tri (người kểthông suốt mọi sự), người kể chuyện ngôi thứ ba; và truyện kể ngôi thứ nhất, việc nghiêncứu điểm nhìn đã đi những bước dài trên hành trình kiếm tìm chân lý, trở nên có hệ thống,phức tạp và tinh vi hơn nhiều. Đáng chú ý là các công trình của P. Lubbock, G. Genette, B.Uspenski, W. Booth, R. Scholes và R. Kellogg, I. Lotman, S. Lanser... Một điểm dễ nhậnthấy là hầu hết những nghiên cứu về điểm nhìn đều chú trọng vào người kể chuyện và phânloại thành nhiều kiểu người kể chuyện, chẳng hạn như đó là kiểu người kể chuyện “ngôi thứnhất” hoặc “ngôi thứ ba”, người kể chuyện toàn tri hoặc toàn tri một phần (Partiallyomniscient) hoặc có giới hạn (limited), người kể chuyện theo điểm nhìn bên trong hoặc bênngoài, người kể chuyện kịch hoá (dramatized) hoặc phi kịch hoá (non-dramatized), ngườikể chuyện là các nhân vật trong truyện hoặc là không. Các kiểu người kể chuyện tuy có giớihạn nhưng đã được xác lập, trở thành những khái niệm công cụ cơ bản để từ đó mỗi nhànghiên cứu tìm tòi và khai thác theo một cách thức riêng các vấn đề của điểm nhìn nghệthuật cũng như nghệ thuật kể chuyện. W. Booth chú ý đến khoảng cách và theo ông khoảng cách là một trong những yếu tốquan trọng nhằm xác lập điểm nhìn trong truyện kể. Những “khoảng cách thẩm mỹ” sẽmang chứa những đối thoại hàm ẩn giữa tác giả, người kể chuyện, nhân vật và độc giả(6). B.Uspenxki khám phá điểm nhìn trên năm bình diện khác nhau: bình diện tư tưởng hệ, ngônvị, miêu tả không gian và thời gian, tâm lý và phức hợp(7). S. Lanser với quan niệm điểmnhìn nghệ thuật là tư tưởng và thủ pháp, đã lấy xuất phát điểm từ các vấn đề triết học vềđiểm nhìn và nghiên cứu thi pháp điểm nhìn từ vị trí, sự tiếp xúc (contact) và quan điểm/thái độ (stance)(8)... Sự ấn định này về người kể chuyện trong văn bản dường như đã thayđổi ít nhiều khi một số khái niệm của ngôn ngữ học được sử dụng rộng rãi và người ta chấpnhận các khái niệm tiêu điểm và các cấp độ tiêu cự của G. Genette hoặc nhấn mạnh đếnmối quan hệ giữa các yếu tố này… Mô hình tự sự của R. Scholes và R. Kellogg Một trong những cuốn sách nghiên cứu về tự sự được các nhà lý luận phê bình ápdụng khá nhiều là Bản chất của tự sự(9)của R. Scholes ...