Mối quan hệ giữa chính quyền trung ương và địa phương qua khảo sát chế độ tế tự thần linh triều Nguyễn

Bài viết Mối quan hệ giữa chính quyền trung ương và địa phương qua khảo sát chế độ tế tự thần linh triều Nguyễn thông qua việc khảo sát các tư liệu lịch sử nhằm làm sáng tỏ mối quan hệ giữa nhà nước và địa phương qua chế độ tế tự thần linh triều Nguyễn.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Mối quan hệ giữa chính quyền trung ương và địa phương qua khảo sát chế độ tế tự thần linh triều NguyễnNghiên cứu Tôn giáo. Số 10 – 2019 60 *VŨ THANH BẰNG MỐI QUAN HỆ GIỮA CHÍNH QUYỀN TRUNG ƯƠNG VÀĐỊA PHƯƠNG QUA KHẢO SÁT CHẾ ĐỘ TẾ TỰ THẦN LINH TRIỀU NGUYỄN Tóm tắt: Chế độ tế tự thần linh triều Nguyễn là hệ thống các quy định về việc tế tự - thờ cúng thần linh đã được các vua triều Nguyễn thể chế hóa thành các điển lệ và văn bản pháp luật nhằm quản lý, điều chỉnh mọi mặt của tế tự thần linh từ cấp nhà nước (ở trung ương) cho tới địa phương (cấp tỉnh trở xuống), bao gồm: đối tượng được thờ cúng, cơ sở thờ tự, nghi lễ tế tự, chế tài xử lý vi phạm, v.v… Tuy nhiên, chế độ tế tự thần linh triều Nguyễn được hình thành, thực thi không chỉ mang tính áp chế nhằm quản lý từ triều đình, mà còn là kết quả của quá trình vận động thương lượng giữa địa phương với nhà nước trong việc giữ gìn và sáng tạo truyền thống địa phương. Bài viết này, thông qua việc khảo sát các tư liệu lịch sử nhằm làm sáng tỏ mối quan hệ giữa nhà nước và địa phương qua chế độ tế tự thần linh triều Nguyễn. Từ khóa: Chế độ tế tự; thần linh; mối quan hệ; nhà nước; địa phương; triều Nguyễn. Dẫn nhập Triều Nguyễn (1802 - 1945) là triều đại phong kiến cuối cùngcủa nước ta, lấy Nho giáo làm hệ tư tưởng chính thống cho việc trịnước và giữ vững vương quyền. Ảnh hưởng của Nho giáo thấy rõtrong chính sách quản lý của triều đình từ chính trị, kinh tế, vănhóa, xã hội, giáo dục khoa cử,... Đối với vấn đề tôn giáo, tínngưỡng, mặc dù “phải chia sẻ vai trò xã hội và tinh thần với những* Viện Nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.Ngày nhận bài: 03/10/2019; Ngày biên tập: 14/10/2019; Duyệt đăng: 24/10/2019.Vũ Thanh Bằng. Mối quan hệ giữa chính quyền trung ương… 61tôn giáo khác, nhất là Phật giáo, Đạo giáo và Công giáo”1, nhưngKhổng giáo - Nho giáo với “hệ thống điển lễ đồ sộ và phức tạp”2luôn được các vua nhà Nguyễn “bảo hộ” là tôn giáo chính thứcđược nhà nước ưu tiên phát triển. Trên thực tế, người Việt từ lâu đã có truyền thống tôn giáođa/phiếm thần3, biểu hiện ở niềm tin và thờ cúng nhiều vị thầnthánh. Linh mục L. Cadière khi tham dự những thực hành tôn giáocủa người Việt ở vùng phụ cận Huế, đã có cảm giác như bị lạc vàomột khu rừng nhiệt đới, với tầng tầng, lớp lớp, chằng chịt những tínngưỡng và nghi lễ. Có thể nói, từ trung ương cho tới địa phươngđâu đâu cũng có những thực hành tế tự và thờ cúng, từ nhà vua chotới người dân thường, ai ai cũng có những trải nghiệm tôn giáo củamình. Từ những nghi lễ cá nhân cho đến những nghi lễ tập thể, từnhững lời cầu xin trong tâm tưởng cho đến những nghi lễ trangtrọng, tốn kém, tất cả đã tạo nên những thực hành tôn giáo dày đặccủa người Việt. Từ khi Nho giáo du nhập vào Việt Nam và đượccác triều đại từ Lý, Trần, Lê, lựa chọn làm hệ tư tưởng trị nước thìviệc thờ cúng thần linh chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của tư tưởng Nhogiáo. Sang triều Nguyễn, vấn đề tôn giáo nói chung và hoạt động tếtự thần linh nói riêng được định chế chặt chẽ hơn. Nhà nước kếthợp sức mạnh “thần quyền” để củng cố “vương quyền” nhằm đápứng nhu cầu quản lý nhà nước về tôn giáo và duy trì vị trí “độc tôn”của vương quyền, của dòng họ Nguyễn. Tuy vậy, để thống nhấtnhân tâm, quy tụ lòng dân sau khoảng thời gian dài đất nước phânrẽ thì các vua nhà Nguyễn đã thể hiện sự linh hoạt trong ứng xử vớivấn đề thờ cúng, tế tự của người dân ở địa phương. Điều này đã tạonên mối quan hệ hai chiều giữa nhà nước và địa phương về tế tựthần linh dưới triều Nguyễn. Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi thông qua việc khảo cứucác tư liệu lịch sử (Khâm Định Đại Nam hội điển sự lệ; Đại Namthực lục, Đại Nam nhất thống chí, Hoàng Việt luật lệ) nhằm làmsáng tỏ các khía cạnh của mối quan hệ giữa nhà nước và địa phươngvề mặt tế tự thần linh. Về phía nhà nước đó là quá trình định chế,62 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 10 - 2019nhằm quản lý tế tự và nghi lễ tôn giáo từ trung ương cho tới địaphương, tạo nên một trật tự tế tự, thống nhất tâm linh, tinh thần trongcả nước, lấy “vương quyền” Nho giáo làm trung tâm. Về phía địaphương, đó là thái độ chấp nhận - tuân thủ sự quản lý, kiểm soát,đồng thời có những động thái riêng nhằm thương lượng với nhànước để duy trì, gìn giữ và sáng tạo truyền thống của mình. Từnhững nội dung của mối quan hệ giữa nhà nước và địa phương tronglĩnh vực tế tự thần linh dưới triều Nguyễn, chúng tôi đưa ra một sốđánh giá về đặc trưng của mối quan hệ này từ góc độ Tôn giáo học. 1. Nhà nước phong kiến triều Nguyễn chính danh quản lýhoạt động tế tự thần linh tại địa phương Chính danh là hạt nhân trong quan niệm chính trị Nho giáo từthời Khổng Tử và được các nhà Nho về sau phát triển thêm các nộihàm. Khi tư tưởng “chính danh ...