Ngôn ngữ thơ hôm nay _2

Những năm gần đây, thơ đã đi/ chạy trên những nẻo đường không thể lường được: đổi mới từ vựng, cú pháp. Ngôn ngữ thơ vừa là phương tiện chuyển tải, vừa là đối tượng sáng tạo.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Ngôn ngữ thơ hôm nay _2Ngôn ngữ thơ hôm nay Những năm gần đây, thơ đã đi/ chạy trên những nẻo đường không thể lường được: đổimới từ vựng, cú pháp. Ngôn ngữ thơ vừa là phương tiện chuyển tải, vừa là đối tượng sáng tạo.Từ đó kéo theo những đổi mới trong cách xây dựng hình ảnh, liên tưởng, chuyển “thơ tâmtình” sang “thơ cảm giác”. Nhiều người làm thơ muốn tìm kiếm lại ngôn ngữ trong một hìnhthức mới, có khi phá vỡ cấu trúc diễn đạt. “Bến từng quãng, những đứa trẻ nghịch bơi tung tóe nước. Như mình vậy chiều hè baonăm trước Tôi đang dọc sông quê tha thẩn. Bỗng từ ngõ sâu hiện dần ra mái tóc bạc. Một bà cụlưng còng gần rạp đất Có phải bà từng hai tay hai lọ nước, bến sông lên từng bậc... Vẫn bà ư ngày xưa ấy về đây?” (Lát sông quê - Trúc Thông) “Hơn năm mươi năm trước, các anh treo mình bên vách núi, bàn tay bỏng rộp đục đámở đường Để có một kỳ quan mấy chục cây số mang tên Mã Pí Lèng, ngạo nghễ góc trời Tổ quốcthẳm xa. Nhiều anh chị tôi phải đổi cả thời tuổi trẻ” (Trên Mã Pí Lèng - Cao Xuân Thái) “Những con đường tối sẫm và bóng ướt (vì luôn được phun nước lúc hai mươi hai giờ)như cái cống ngầm, nổi trên mặt đất? Không biết kết thúc ở đâu... với những người đàn ôngnhư cá vừa mắc lưới những người đàn bà như con mèo giả bộ hiền lành” (Mùa đông cuối cùng - Vi Thùy Linh) Ở đây những từ vựng diễn tả xuất hiện liên tiếp, sự vật này lấn sang sự vật khác, hànhđộng này nối với hành động kia, kéo dài, đều đều, mệt mỏi. Và người đọc nhận ra cấu trúc câuthơ giống cấu trúc câu văn. Câu thơ của Vi Thùy Linh kéo dài như một đoạn văn, các biệnpháp nghệ thuật tu từ giảm thiểu, ngữ điệu như bị triệt tiêu, nhịp điệu văn xuôi/ nhịp điệu nóichi phối toàn bộ. * Từ một phía khác, góc nhìn rộng hơn, ngôn ngữ thơ đa số áp đảo là quen thuộc, ở quanniệm và cách thể hiện. Điều đó chứng tỏ thị hiếu, trình độ thẩm mỹ của nhà thơ, của người đọccủa thời đại là bền vững và cách tân cũng cần phải kiên trì. Ngôn ngữ thơ chung sống với ngônngữ văn xuôi, nhịp điệu văn xuôi lấn át, thực sự chỉ có tính chất tình thế, trong những trườnghợp, những tác phẩm có sự giao thoa thể loại: thơ - văn xuôi. Cũng cần lưu ý, không phải cáchtân bao giờ cũng tạo ra chuẩn mực, cũng đồng nghĩa với thành công. Và trong nghệ thuật cũngkhông hẳn sáng tạo sau bao giờ cũng hơn sáng tạo trước. Bằng chứng là nhiều tìm tòi đổi mớikhông tồn tại với thời gian, mới xuất hiện đã biệt tăm tích. Gần với ngôn ngữ văn xuôi là ngôn ngữ thơ thô tháp, lấm lem, bụi đất. Khẩu ngữ, lời ăntiếng nói hàng ngày giúp cho thơ gần cuộc sống hơn trong cách ứng xử thân tình, bỗ bã, dídỏm, phóng túng và tạo nên một nét đậm trong phong cách thơ Nguyễn Duy: Giọt rơi hơi bị trong veo Mắt đi hơi vị vòng vèo lôi thôi Chân mây hơi bị cuối trời Em hơi bị đẹp, anh hơi bị nhàu (Chạnh lòng 1) Rủ nhau cơm bụi giá bèo Yêu nhau theo mốt nhà nghèo... vô tư (Cơm bụi ca) Ở trên, tôi đã nói đến những câu thơ sử dụng danh từ dày đặc theo nguyên lý của vănxuôi “nhằm vào việc miêu tả bức tranh hiện thực”. Ở đây tính văn xuôi nằm ở khẩu ngữ (từ, cúpháp...). Tất nhiên, một thứ khẩu ngữ nghệ thuật ở trình độ cao, tạo nên thơ khẩu ngữ vớinhững sáng tạo độc đáo. Các từ được đặt ở vị trí đắc địa. Câu thơ sử dụng nhiều từ đưa đẩy (ốigiới ơi!, đôi khi, tự dưng, giá mà... “Vịt giời phơi cái giời ơi - giá mà rũ ruột ra phơi cái buồn” -Paris mùa phơi) nhiều liên từ, trợ từ, phụ từ... và tạo một cú pháp đột ngột bất ngờ, thú vị. Hơi,hơi, hơi... (làm duyên) một chút, một phần nào thôi, còn bị là chủ thể không được chủ động,đối tượng chịu sự tác động của việc không hay, hành vi, động tác không có lợi: “bị vòng vèo”,“bị nhàu” là cú pháp thuận, nhưng “bị cuối trời”, “bị trong veo”, “bị đẹp” thì “lạ” mà lại tàitình. Cũng như “cơm bụi giá bèo”, giá rẻ (rẻ như bèo), nhưng “giá bèo” là một kết hợp từ mới.Và “yêu nhau theo mốt nhà nghèo... vô tư” là một cú pháp “gây xốc”, gây cười hồn nhiên. Hiện tượng lạ hóa ngôn từ bằng những kết hợp sáng tạo, cấp giá trị mới cho những từvựng quen thuộc là một tìm tòi đúng hướng. Tiếng Việt giữ nguyên ngữ âm, ngữ pháp, chính tảdù trình bày dưới hình thức nào (kể cả dạng thơ hình vẽ, hình học). Sử dụng cách nói lái, táchchữ, tách âm, sắp xếp lại thành chữ, âm mới, tạo từ mới (kể cả vay mượn tiếng nước ngoài)nhưng tiếng Việt vẫn nằm trong những quy luật (nổi, ngầm) những quy định cho phép tức lànhững chuẩn mực ít nhiều có sự chấp nhận. Chúng ta có thể khảo sát, đọc những bài thơ hìnhvẽ của thế giới mà tiêu biểu là thơ Apollinaire những năm đầu thế kỷ XX thì tiếng Pháp vẫnkhông bị biến dạng, phá phách tí nào trong những uốn lượn hình vẽ. Những suy nghĩ chủ quan,cực đoan không bao giờ đưa lại kết quả. Quan niệm “Người ta làm thơ không bằng ý mà bằngchữ. Nhà thơ làm chữ chủ yếu không phải ở nghĩa “tiêu dùng” nghĩa tự vị của nó mà ở diệnmạo, âm lượng, độ vang vọng, sức gợi cảm của chữ trong tương quan hữu cơ với câu thơ, bàithơ”(6) đã thành một tuyên ngôn và được thực thi bằng sự lao động chữ cực nhọc: phu chữ.Nhưng sẽ sa đà, đơn giản, đơn điệu khi chỉ tập trung vào chữ. Và nhiều khi thơ chỉ còn lànhững câu, những chữ thiếu sức sống, sức sinh sản, thiếu sự phong phú đa dạng. Ngoài thơngôn ngữ, thơ tu từ cũng cần có thơ tạo hình, biểu tượng, thơ nhạc, thơ trí tuệ (đặt trọng tâmvào tứ thơ)... Sáng tạo thơ cần dựa trên cảm hứng không phải chỉ dựa vào lao động chữ nghĩa.Chúng ta khó mà quên những bài thơ như những bài ca của tâm hồn. Verlaine, Apollinaire...phổ nhạc vào nhịp điệu ...