Chớ nên làm nghèo ngôn ngữ

Đó là điều ai cũng có thể biết và được nhiều người nói tới. Nhưng trên thực tế, thì việc làm nghèo ngôn ngữ là có thực. Tôi nhớ có một lần lãnh đạo nọ đến thăm một bà cụ trên một trăm tuổi, hẳn là để thấy bà cụ minh mẫn đến bực nào, vị lãnh đạo hỏi: "Cụ ngủ có tốt không?". Bà cụ trả lời: "Ngủ sao lại tốt?". Tôi giật mình vì quả thật, người ta chỉ nói "ngủ ngon", chứ không ai nói "ngủ tốt", nếu có hẳn chỉ dành để chỉ… giấc ngủ nghìn...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Chớ nên làm nghèo ngôn ngữ Chớ nên làm nghèo ngôn ngữ Đó là điều ai cũng có thể biết và được nhiều người nói tới. Nhưng trên thực tế,thì việc làm nghèo ngôn ngữ là có thực. Tôi nhớ có một lần lãnh đạo nọ đến thămmột bà cụ trên một trăm tuổi, hẳn là để thấy bà cụ minh mẫn đến bực nào, vị lãnhđạo hỏi: Cụ ngủ có tốt không?. Bà cụ trả lời: Ngủ sao lại tốt?. Tôi giật mình vìquả thật, người ta chỉ nói ngủ ngon, chứ không ai nói ngủ tốt, nếu có hẳn chỉdành để chỉ… giấc ngủ nghìn thu. Chữ tốt có thể hàm nhiều nghĩa, dùng đượccho rất nhiều trường hợp, chữ ngon nguyên nghĩa là cảm giác về thức ăn, nhưngquả trường hợp này không thể thay chữ ngon bằng chữ tốt được, nếu không tốinghĩa hay ngược nghĩa, thì ít ra cũng làm mất cả sức gợi của nó. Lại khi xemtruyền hình, tôi tự hỏi, sao những người tường thuật bóng đá thỉnh thoảng lại gọilà “cầu thủ tốt”, trong khi đúng ra phải gọi là cầu thủ hay, hoặc cầu thủ giỏi.Tôi nghĩ chắc các vị đã bị “Anh hoá” bởi từ good-player, vì trong tiếng Anh,chữ good hàm cả nghĩa tốt, hay, giỏi. Trong khi đó, trong tiếng Việt, chữ tốt cóthể hàm nghĩa rộng nhưng chủ yếu nói đến phạm trù đạo đức (tốt–xấu hay thiện–ác), nhưng sao không gọi là hay, giỏi, cụ thể và gây ít hiểu nhầm hơn, mà lạiphong phú hơn không? Từ nguồn gốc sâu xa của những năm chính trị hoá, hành chính hoá mọi thứ, màngôn ngữ tiếng Việt cũng chịu vạ lây và trở thành một thói quen khó bỏ trongcộng đồng, kể cả trong giới trí thức. Không ai phủ nhận chính trị, h ành chính chiphối trực tiếp hay gián tiếp đối với mọi hoạt động của xã hội, nhưng xét về mặtngôn ngữ, những từ thuộc lĩnh vực hành chính hay chính trị cũng như các thuậtngữ khoa học là rất hạn định, không thể giúp con người diễn tả hết những hiệntượng muôn màu của cuộc sống, nhất là những ở lĩnh vực rất tinh tế, trừu tượng,như tư duy, tình cảm con người. Sẽ thật nhàm chán nếu ta sơ đồ hoá các tìnhhuống giao tiếp rồi ở mỗi tình huống ấy chỉ nói những câu, những từ đã định sẵn.Một câu nói dù hay đến đâu, nếu lặp lại lần thứ hai cũng trở thành dở. Trong đời sống, có những người rất cuốn hút trong giao tiếp nhờ họ vận dụngvốn ngôn ngữ chính trị, ngôn ngữ hành chính, ta có thể bắt gặp rất nhiều cáchdùng ngôn ngữ sinh động. Chẳng hạn có lần chúng tôi đi xe khách tr ên quốc lộ 19,đường rất tốt, xe chạy rất đằm, rất êm và tốc độ khá nhanh, một chị đi buôn buộtmiệng: “Xa chạy ngọt quá!”. Tôi sững sờ vì có lẽ không có từ nào có thể diễn tảcái hiện tượng ấy, cái cảm giác ấy tốt hơn, gọn hơn. Một lần tôi đến bok Tôn, mộtcụ già người Ba Na ở huyện Vĩnh Thanh, tỉnh Bình Định. Bok Tôn nói tiếng Việtkhá sõi. Bok kể trước năm 1945, bok cùng những người tù chính trị đấu tranh chếđộ lao tù hà khắc của thực dân ở nhà lao Quy Nhơn. Bọn cai ngục lạ đàn áp, tratấn, hỏi vì sao bok đấu tranh. Bok Tôn đáp trả: “Vì ông cai sắt quá!”. sắt quá,thay vì hà khắc quá, là một cách nói rất hay, rất gợi cảm giác. Lại một lần tôithấy một bà cụ ngồi ở một mép chợ quê đang săm soi một cái túi đựng trầu vàbuột miêng: “Cái túi may khéo quá!”. Nếu bây giờ, người ta hẳn sẽ nói một cáchphổ thông hơn: Cái túi may đẹp quá!. Nhưng trong trường hợp như trên, dùng từđẹp sao bằng từ khéo? Chữ khéo vừa thể hiện được khái niệm đẹp, lại vừadiễn tả được cảm giác của người xem, và thể hiện bàn tay nào đó tạo ra nó (chứkhông phải cái đẹp có sẵn trong tự nhiên, như sông núi, bờ biển). Có rất nhiều vídụ tương tự trong môi trường ngôn ngữ của xã hội. Những chuyện như trên xảy racách nay đến vài chục năm rồi, giờ tôi vẫn còn nhớ như in, là nhờ cái ấn tượng củacách nói mà nó để lại. Một thực tế cho thấy rằng, những người lăn lộn nhiều ngoàixã hội thường có cách dùng câu chữ sinh động hơn nhiều những người chỉ ngồi ởvăn phòng hay sống tĩnh tại ở một nơi nào đó. Bởi ngôn ngữ gắn chặt với trảinghiệm, với đời sống, sẽ không bật nảy điều gì mới nếu chỉ quẩn quanh trong mộtmôi trường quen thuộc. Chớ nên làm nghèo ngôn ngữ – ngôn ngữ của chính mình và ngôn ngữ của xãhội. Nói như vậy, e có người sẽ hỏi tiếng Việt ngày nay nghèo đi so với ngày xưachăng? Xin nói rằng tôi không khẳng định nh ư vậy, ngược lại, còn cho rằng ngônngữ ngày càng biến hoá sinh động hơn. Tuy nhiên, nếu xã hội biết “tiết kiệm”,không phung phí những cái vốn đã có, hẳn tiếng Việt sẽ giàu đẹp hơn nữa, chẳnghạn đừng nên quy đồng những từ như hay, giỏi, ngon, đẹp, khéo… thành một từchung là tốt rồi cuối cùng chỉ nhớ mỗi chữ tốt mà thôi. ...