Góc nhìn mới về sử dụng bản đồ trong nghiên cứu Khoa học Xã hội & Nhân văn

Bài viết trình bày một cách hệ thống những khả năng ứng dụng của bản đồ trong KHXH-NV nhằm mục đích giới thiệu với những người nghiên cứu KHXH-NV những ý tưởng, gợi ý để sử dụng công cụ bản đồ một cách phong phú, hiệu quả hơn. Phương pháp thực hiện chủ yếu là thu thập, phân tích tổng hợp tư liệu kết hợp với phỏng vấn sâu. Các tư liệu bao gồm các báo cáo khoa học trong lãnh vực KHXH-NV đã được công bố trong và ngoài nước.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Góc nhìn mới về sử dụng bản đồ trong nghiên cứu Khoa học Xã hội & Nhân văn SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X2-2014 Góc nhìn mới về sử dụng bản ñồ trong nghiên cứu Khoa học Xã hội & Nhân văn • • Lê Minh Vĩnh Văn Ngọc Trúc Phương Trường ðại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ðHQG-HCM TÓM TẮT: Bản ñồ ñã xuất hiện và trở thành một công cụ quen thuộc với con người từ nhiều thế kỷ nay. Cùng với sự phát triển của xã hội, bản ñồ ngày càng phát triển và trở nên hữu dụng. Từ chỗ chỉ là công cụ xác ñịnh vị trí, dẫn ñường, bản ñồ ngày nay ñã trở thành ngôn ngữ thứ hai ñể diễn tả trực quan thế giới thực và còn là công cụ hữu ích trong nghiên cứu khoa học. ðặc biệt, trong vài thập kỷ trở lại ñây, bản ñồ ñược sử dụng trong nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn (KHXH-NV) một cách ña dạng, ñầy sáng tạo, ñem lại những kết quả lý thú. Tuy nhiên, ở Việt Nam, ñây vẫn còn là một hướng tiếp cận mới, chưa ñược quan tâm nhiều. Bài báo trình bày một cách hệ thống những khả năng ứng dụng của bản ñồ trong KHXH-NV nhằm mục ñích giới thiệu với những người nghiên cứu KHXH-NV những ý tưởng, gợi ý ñể sử dụng công cụ bản ñồ một cách phong phú, hiệu quả hơn. Phương pháp thực hiện chủ yếu là thu thập, phân tích tổng hợp tư liệu kết hợp với phỏng vấn sâu. Các tư liệu bao gồm các báo cáo khoa học trong lãnh vực KHXHNV ñã ñược công bố trong và ngoài nước. ðể làm rõ quan ñiểm và cách thức sử dụng bản ñồ, chúng tôi thực hiện phỏng vấn sâu 7 nhà nghiên cứu có kinh nghiệm. Trong quá trình phân tích các báo cáo này, việc sử dụng bản ñồ ñược quan tâm xem xét theo trật tự các giai ñoạn của một nghiên cứu: chuẩn bị, thực hiện và hoàn tất, báo cáo. Sau ñó, ñể ñảm bảo ñược tính linh ñộng khi vận dụng ñể sử dụng bản ñồ trong nghiên cứu, chúng tôi tổng hợp, hệ thống hóa lại các trường hợp sử dụng theo vai trò, chức năng của bản ñồ. Kết quả cho thấy có thể dùng bản ñồ ñể tìm hiểu trước ñịa bàn nghiên cứu, lựa chọn ñịa bàn nghiên cứu (sử dụng chức năng phân tích ña tiêu chí), tìm ñường ñi ñến ñiểm nghiên cứu (chức năng dẫn ñường) và vẽ vị trí ấy trên bản ñồ (chức năng thể hiện thông tin không gian). Bản ñồ còn có thể ñược sử dụng kết hợp với ñiều tra bảng hỏi, phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm… nhằm khai thác khía cạnh không gian của các dữ liệu thu thập và qua ñó có thể có ñược những thông tin mới (các chức năng phân tích ña thời gian, ña tiêu chí); cuối cùng, trong các báo cáo kết quả, bản ñồ có thể dùng ñể mô tả trực quan kết quả nghiên cứu (chức năng thể hiện thông tin không gian). T
khóa: sử dụng bản ñồ, nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn 1. Mở ñầu Bản ñồ ñã xuất hiện từ lâu và ñồng hành cùng con người, nhưng khác với nhiều công cụ Trang 84 khác, có chức năng ñã ñược “ấn ñịnh” khá rõ, bản ñồ là một công cụ ñộc ñáo ở chỗ chức năng TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X2-2014 của nó rất ña dạng, thay ñổi tùy theo ñối tượng, theo sự tiến bộ và nhận thức của người sử dụng cũng như theo sự phát triển công nghệ… Bản ñồ từ chỗ ban ñầu chỉ là công cụ dẫn ñường, ñến nay ñược xem là ngôn ngữ thứ hai của những người làm công tác liên quan ñến thông tin không gian. Trong các nghiên cứu liên quan ñến khoa học tự nhiên, ñặc biệt là khoa học trái ñất (ñịa lý, ñịa chất, thủy văn, môi trường v.v..), bản ñồ là công cụ không thể thiếu, trong ñó chức năng chính là thể hiện, truyền ñạt thông tin không gian. Cùng với sự phát triển của xã hội, người ta nhận ra rằng không tin không gian không phải là ñối tượng “ñộc quyền” của khoa học tự nhiên, khoa học Trái ñất mà, vì “mọi việc ñều phải xảy ra ở một nơi nào ñó…”, nên các nghiên cứu trong KHXH-NV cũng sử dụng thông tin không gian và ñiều ñó dẫn ñến khả năng sử dụng bản ñồ trong các nghiên cứu thuộc các lãnh vực khác nhau sau này. Thực tế cho thấy khi sử dụng bản ñồ trong các nghiên cứu KHXH-NV, bản ñồ ñược nhìn với góc ñộ mới, có cách sử dụng sáng tạo, ñem lại nhiều kết quả ñộc ñáo và qua ñó làm phong phú hơn vai trò chức năng của bản ñồ trong thực tiễn cũng như trong hoạt ñộng nghiên cứu. Trong khi ñó, qua khảo sát ñược thực hiện vào tháng 8/2012, có thể thấy rằng việc sử dụng bản ñồ trong nghiên cứu KHXH-NV ở trường ðại học KHXH-NV TP. Hồ Chí Minh còn rất “khiêm tốn” về mặt số lượng lẫn về tính ña dạng trong cách sử dụng . Bài báo này muốn trình bày những khả năng sử dụng của bản ñồ như một gợi ý ñể ñẩy mạnh việc sử dụng bản ñồ trong bối cảnh phát triển công nghệ. Việc sử dụng bản ñồ sẽ ñược trình bày từ những cách dùng truyền thống, quen thuộc nhất như công cụ dẫn ñường ñến việc sử dụng như ngôn ngữ hình ảnh ñể truyền ñạt thông tin không gian, sử dụng trong các phân tích không gian làm tăng giá trị và ý nghĩa của thông tin và cả những cách tiếp cận mới khá ñộc ñáo trong ñầu thế kỷ 21: sử dụng bản ñồ như một “bảng hỏi”, như thước ño nhận thức của ñối tượng khảo sát, một “biên bản bằng hình ảnh” trong phỏng vấn sâu hoặc cũng có thể dùng như công cụ ñể trao ñổi, phân tích như trong các thảo luận nhóm. 2. Phương pháp Phương pháp thu thập dữ liệu chủ yếu là thu th ...