Dấu ấn sông nước trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Thừa Thiên Huế: Nghiên cứu trường hợp nghi lễ “Thành”

Nghiên cứu này tập trung phân tích để làm sáng tỏ về nghi lễ cúng Thành của người Huế. Từ đó, bài viết rút ra những nét đặc sắc, độc đáo trong văn hóa sông nước của người Huế cũng như nét đặc trưng của thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Huế so với các địa phương khác trong nước.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Dấu ấn sông nước trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Thừa Thiên Huế: Nghiên cứu trường hợp nghi lễ “Thành”66 Nguyễn Hữu Phúc Dấu ấn sông nước trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Thừa Thiên Huế: Nghiên cứu trường hợp nghi lễ “Thành” Nguyễn Hữu Phúc Hội Khoa học Lịch sử tỉnh Thừa Thiên Huế Email liên hệ: thienphuc2509history@gmail.com Tóm tắt: Cùng với nền văn minh lúa nước, nuôi trồng và đánh bắt thủy hải sản, ngườiViệt đã tạo lập nên những phong tục tập quán, nghi lễ, lễ hội gắn liền với dòng sông, connước. Trong đó, hệ thống các vị thần mang dấu ấn sông nước xuất hiện khá thường xuyên vàphổ biến trong đời sống cộng đồng cư dân địa phương. Tục thờ Mẫu của người Huế là một vídụ điển hình cho loại hình tín ngưỡng này. Trong hệ thống các lễ nghi thực hành tín ngưỡngthờ Mẫu Tứ phủ của người Huế, nghi lễ “Thành” là một trong những nghi lễ đặc trưng với mụcđích cầu bình an cho người phụ nữ. Nghiên cứu này tập trung phân tích để làm sáng tỏ vềnghi lễ cúng Thành của người Huế. Từ đó, bài viết rút ra những nét đặc sắc, độc đáo trong vănhóa sông nước của người Huế cũng như nét đặc trưng của thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu củangười Huế so với các địa phương khác trong nước. Từ khóa: Thừa Thiên Huế, lễ cúng “Thành”, văn hóa sông nước, thờ Mẫu Elements of “rivers and water” in Mother Goddess worship in Thua Thien Hue - A case study of “Thanh” ritual Abstract: Vietnamese people created their customs, rituals, and festivals that were closelyassociated with rivers and water besides their wet rice civilization and aquaculture. Water deitiesare common and popular in the local community’s life. Mother-Goddess worship by Hue peopleis a typical example of the belief. Out of rituals and practices of Mother Goddess worship ofthe Four Palaces by Hue people, “Thành” rite is one of the outstanding rituals aimed at prayingfor peace to women. The article focuses on analyzing “Thành” ritual by Hue people, thereby,discussing unique features on the Hue’s distinctive culture and their Mother Goddess worship. Keywords: Thua Thien Hue, “Thanh” ritual, element of water as a cultural feature, MotherGoddess worship Ngày nhận bài: 09/07/2021Ngày duyệt đăng: 15/11/2021 1. Đặt vấn đề Trong dòng chảy văn hóa Huế, tục thờ Mẫu Tứ phủ và Chư vị có nguồn gốc từ thờ MẫuVân Hương (Liễu Hạnh công chúa) của miền Bắc và được “cung đình hoá”, “điển chế hóa” khiNữ thần Thiên Y A Na chính thức trở thành vị Thánh Mẫu tối thượng trong tín ngưỡng thờ Mẫuđược triều Nguyễn công nhận, đặc biệt từ thời vua Đồng Khánh. Từ đó về sau, tín ngưỡng thờMẫu đã phát triển một cách nhanh chóng với quy mô rộng lớn, khắp các tỉnh miền Trung, màHuế là trung tâm. Trên cơ tầng của sự giao hòa giữa yếu tố Đạo giáo và tục thờ Mẫu lâu đời của người Việt,tín ngưỡng thờ Mẫu ở Huế đã phát triển theo một nhịp độ nhất định và tạo nên những màusắc riêng biệt. Trong đó, yếu tố Thủy giữ vai trò quan trọng vì liên quan đến đặc điểm sinh kế,Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 06 (74) - 2021 67đời sống của cư dân. Với quan niệm sinh mệnh người phụ nữ do “số mạng Thiên tào, căn vuThủy giới”, vì lẽ đó, mà lễ “Thành” hay lễ cúng “Thành căn” được xem là nghi thức cầu an củangười Huế, đặc biệt chỉ dành riêng của người phụ nữ. Các thầy pháp, thầy phù thủy là nhữngngười có thể đứng ra để thực hiện nghi lễ liên quan đến yếu tố Thủy nhằm mang lại bình an,sức khỏe, hạnh phúc, may mắn, sự che chở trong cuộc sống. Tuy nhiên, với sự tác động của những thành tựu từ cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 vàsự ảnh hưởng trong văn hóa thờ Mẫu từ miền Bắc mà văn hóa thờ Mẫu ở Thừa Thiên Huế đãcó sự thay đổi ít nhiều so với những thế hệ đi trước. Trong phạm vi nghiên cứu, bài viết sẽ tậptrung phân tích vai trò yếu tố sông nước trong tín ngưỡng thờ Mẫu được thể hiện qua nguồngốc, thực hành nghi lễ, đồ cúng, đồ mã của nghi lễ cúng Thành. Qua đó nhấn mạnh nét đặctrưng văn hóa cũng như hướng đến mục tiêu bảo tồn, phát huy các giá trị của tục thờ Mẫu Tứphủ ở Huế. 2. Sinh thái sông nước và tín ngưỡng dân gian xứ Huế Trải qua quá trình tiếp xúc lâu dài và thích ứng với những đổi thay thường xuyên củasông nước đã hình thành nền văn hóa sông nước trong tâm thức của người Việt. Cũng nóithêm rằng, chính sự tác động qua lại giữa tự nhiên và con người được coi là nhân tố chính tạonên đặc trưng văn hóa. Từ cách nhìn nhận như thế này quy chiếu đối với Huế, ta dễ dàng nhậnthấy văn hóa Huế cũng được tạo tác từ yếu tố sinh thái, đặc biệt là sông nước. Trần Quốc Vượng(2015, tr. 405-406) nhận định: “Có một xứ Huế. Nhưng cũng có 3 vùng – miền họp thành xứ Huế: + Một vùng Huế núi – đồi: Và người Huế khéo tạo cảnh nơi đây – từ tự nhiên thành văn hóa(man made Environmen, - môi sinh nhân văn) là khu lăng tẩm đế vương. Đây là một khu hànhhương và du lịch của xứ Huế mến yêu, mà ai chưa một lần đến đó thì còn ân hận cả đời… + Một vùng Huế cồn bãi đôi bờ Hương Giang cùng các nhánh sông Bạch Yến, An Cựu, KimLong (nay đã bị lấp nhiều) mà hệ quy chiếu chính thống là Hoàng cung – Đại nội bên tả ngạn vàmột dải phố xá – trường học – cơ quan bên hữu ngạn. Còn hệ quy chiếu cũ xưa là thành Lồi – LongThọ và hệ quy chiếu dân gian là chợ Đông Ba… + Một vùng Huế đầm – phá, với những phá Tam Giang, Hà Trung, Cầu Hai… và những cửaEo cũ, cửa Thuận, cửa Tư Hiền ngày xưa và hôm nay, nơi đã và đang phát triển hệ nuôi tôm với sựtrợ giúp của Ôxtrâylia… Cả ba vùng xứ Huế đó được nối kết với dòng Hương và bởi con người xứ Huế”. Như vậy, Thừa Thiên Huế là một vùng đất rất đa dạng các hệ sinh thái với đầy đủ cácdạng địa hình từ núi cao đến biển khơi: rừng núi – đồng bằng – đầm phá – vùng viển. Cáchệ sinh thái này đã trực tiếp tác động đến sự phát triển lịch sử, ...