Lý thuyết 'Trung tâm và ngoại vi' trong nghiên cứu không gian văn hóa

Bài viết với các nội dung: từ thuyết “truyền bá” đến thuyết “trung tâm và ngoại vi”; tiến tới xây dựng lý thuyết về “trung tâm và ngoại vi” trong nghiên cứu không gian văn hóa.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Lý thuyết “Trung tâm và ngoại vi” trong nghiên cứu không gian văn hóaLý THUYÕT ‘‘TRUNG T¢M Vµ NGO¹I VI” TRONG NGHI£N CøU KH¤NG GIAN V¡N HO¸ Ng« §øc ThÞnh(*)1. Tõ thuyÕt “truyÒn b¸” ®Õn thuyÕt “trung t©m vµ Tõ lý thuyÕt khuyÕch t¸n(**), c¸c nhµngo¹i vi” truyÒn b¸ luËn ®· øng dông trong ThuyÕt “trung t©m” trong nghiªn nghiªn cøu v¨n ho¸ cña nhiÒu khu vùccøu v¨n ho¸ ®· ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu kh¸c nhau trªn thÕ giíi, nhÊt lµ ë ch©uthuéc tr−êng ph¸i “TruyÒn b¸ luËn” óc, ch©u ¸, ch©u Phi, xung quanh c¸c(diffutionisim) T©y ¢u nªu tõ nh÷ng nÒn v¨n minh lín nh− Ai CËp, Hy L¹p -n¨m cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX. §¹i La M· cæ ®¹i…, tõ ®©y còng xuÊt hiÖndiÖn chÝnh cña tr−êng ph¸i nµy lµ c¸c c¸c ý t−ëng ®Çu tiªn vÒ kh«ng gian ph©nnhµ nghiªn cøu §øc - ¸o nh− F. Ratsel, bè cña c¸c “vßng v¨n ho¸”, nh− “vßngL. Frobenius, F. Grabner, W. Schmidt v¨n ho¸ mÉu hÖ”, “vßng v¨n ho¸(F. Ratsel, 1882; F. Grabner, 1911; W. bumar¨ng”, “vßng v¨n ho¸ cung tªn”,Schmidt, 1927). Hä chñ tr−¬ng r»ng, c¸c “vßng v¨n ho¸ thiªn t¸ng”… (*)(**)s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i bao giê Râ rµng r»ng, viÖc c¸c nhµ truyÒncòng xuÊt ph¸t ®iÓm tõ mét n¬i, thuéc b¸ luËn nªu thuéc tÝnh vÒ sù lan to¶,mét céng ®ång nµo ®ã, råi sau ®ã lan khuyÕch t¸n cña v¨n ho¸ vµ vai trß cñatruyÒn ®i c¸c n¬i kh¸c vµ chÝnh sù lan nã trong ph¸t triÓn v¨n ho¸ cña nh©ntruyÒn Êy t¹o nªn ®éng lùc cña sù ph¸t lo¹i lµ ®iÒu hîp lý vµ ®óng ®¾n. TuytriÓn v¨n ho¸ nãi riªng vµ cña x· héi nãi nhiªn, nh− sau nµy, nh÷ng ng−êi theochung. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ ®èi víi chñ nghÜa chñng téc qu¸ ®Ò cao vai trßmét sè céng ®ång, sù tiÕn bé v¨n ho¸ cña khuyÕch t¸n, truyÒn b¸, ®Õn møcchñ yÕu do vay m−în chø kh«ng ph¶i do quy kh¶ n¨ng s¸ng t¹o v¨n ho¸ cho métsù s¸ng t¹o ®éc lËp cña céng ®ång Êy (A.Perxisk, 1972, tËp 8). H¬n n÷a, tr−íc (*) GS. TS., ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸.c¸c nhµ “truyÒn b¸ luËn”, nhiÒu nhµ (**) Quan ®iÓm chñ yÕu cña nh÷ng ng−êi theo thuyÕt nµy lµ v¨n ho¸ ®−îc h×nh thµnh tõ métnghiªn cøu ®· nãi tíi c¸c hiÖn t−îng trung t©m råi ®−îc “truyÒn b¸”, “lan táa” ra c¸c“thiªn di”, “lan to¶”, “m« pháng” v¨n n¬i kh¸c b»ng c¸ch m« pháng hoÆc nhê nh÷ngho¸, tøc lµ ®Ò cËp tíi mét thuéc tÝnh c¬ cuéc thiªn di cña c¸c d©n téc. Cã lan táa toµn bé hoÆc lan táa bé phËn (truyÒn b¸ nh÷ng yÕu tèb¶n cña v¨n ho¸ ®ã lµ sù giao l−u, ¶nh riªng lÎ cña mét nÒn v¨n ho¸), lan táa liªn tôch−ëng, lµ sù chia sÎ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸. (trùc tiÕp tõ n¬i ph¸t sinh) hoÆc lan táa thø sinh.14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2014sè d©n téc, mét sè vïng, tÊt nhiªn lµ c¸c c¸c nh©n tè v¨n ho¸ ®Òu ®−îc s¸ng t¹o vµd©n téc th−îng ®¼ng ë ch©u ¢u, vµ phñ phæ biÕn tõ mét nhãm trung t©m, mµ mçinhËn kh¶ n¨ng s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña mét bé l¹c ®Òu cã thÓ tham gia vµo viÖcc¸c d©n téc, c¸c vïng kh¸c, mµ th−êng s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®Æc tr−ng®ã lµ ch©u ¸, ch©u Phi, r»ng hä chØ cã cña vïng. ChØ kh¸c lµ ë trung t©m th×kh¶ n¨ng tiÕp nhËn v¨n ho¸ mµ th«i, v¨n ho¸ biÕn ®æi sèng ®éng h¬n, chuyªnth× ®ã l¹i lµ mét quan ®iÓm cùc ®oan, m«n ho¸ s©u h¬n (A.L. Kroeber, 1925).sai tr¸i cña nh÷ng kÎ theo chñ nghÜa Nh− vËy, tõ lý thuyÕt “truyÒn b¸ph©n biÖt chñng téc, chñ nghÜa trung luËn v¨n ho¸” T©y ¢u cuèi thÕ kû XIXt©m ch©u ¢u. ®Õn thuyÕt “trung t©m v¨n ho¸” trong TiÕp thu nh÷ng mÆt tÝch cùc cña nghiªn cøu vïng v¨n ho¸ cña nh©n häctruyÒn b¸ luËn vÒ trung t©m s¸ng t¹o Mü ®Çu thÕ kû XX lµ qu¸ tr×nh ph¸tv¨n ho¸ vµ sù lan truyÒn v¨n ho¸ tõ triÓn cña c¸c lý thuyÕt nh©n häc, tho¸ttrung t©m, F. Boas vµ LC. Wissler, ®¹i ly dÇn tÝnh cùc ®oan mét chiÒu, chó ýdiÖn xuÊt s¾c cña nh÷ng nhµ nh©n häc nhiÒu ®Õn tÝnh h×nh th¸i cña hiÖn t−îngMü, ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt trung t©m v¨n ho¸, mµ ch−a ®Æt chóng trong mèitrong viÖc h×nh thµnh c¸c “vïng v¨n quan hÖ ®a chiÒu víi m«i tr−êng, céngho¸” cña ng−êi Indian ë B¾c Mü (CL. ®ång c− d©n c¸c bé l¹c, chñ nh©n s¸ngWissler, 1922). Thay v× chän mét ®Æc t¹o vµ truyÒn b¸ c¸c hiÖn t−îng v¨n ho¸tr−ng v¨n ho¸ tiªu biÓu, nh− mÉu hÖ, ...