Phân loại chi Lan kiếm - cymbidium sw. họ Lan (orchidaceae juss.) ở Việt Nam

Để góp phần xây dựng bộ Thực vật chí Việt Nam, việc hoàn chỉnh những dẫn liệu phân loại của từng nhóm taxon thuộc các họ thực vật khác nhau là rất cần thiết. Trong khuôn khổ của bài viết, chúng tôi trình bày kết quả nghiên cứu phân loại chi Lan kiếm (Cymbidium Sw.), một chi có hoa đẹp của họ Lan (Orchidaceae Juss.) ở Việt Nam.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Phân loại chi Lan kiếm - cymbidium sw. họ Lan (orchidaceae juss.) ở Việt NamHỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC VỀ SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT LẦN THỨ 4PHÂN LOẠI CHI LAN KIẾM - CYMBIDIUM Sw.HỌ LAN (ORCHIDACEAE Juss.) Ở VIỆT NAMDƯƠNG ĐỨC HUYẾNViện Sinh thái và Tài nguyên sinh vậtNGUYỄN THANH TUẤNViện Khoa học Lâm nghiệp Việt NamĐể góp phần xây dựng bộ Thực vật chí Việt Nam, việc hoàn chỉnh những dẫn liệu phân loạicủa từng nhóm taxon thuộc các họ thực vật khác nhau là rất cần thiết. Trong khuôn khổ của bàiviết, chúng tôi trình bày kết quả nghiên cứu phân loại chi Lan kiếm (Cymbidium Sw.), một chicó hoa đẹp của họ Lan (Orchidaceae Juss.) ở Việt Nam.I. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨUPhương pháp nghiên cứu được sử dụng là phương pháp so sánh hình thái, là phương pháptruyền thống, đơn giản nhưng đảm bảo độ tin cậy cao.II. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU1. Đặc điểm hình tháiChi Cymbidium gồm những cây có thân thảo, mọc thành bụi nhỏ, thân ngầm ngắn. Lá hìnhdải, hình mác, dài 10-150 cm, rộng 0,5 -6 cm; chót lá nhọn hay chia thành 2 thùy, thường cócuống. Cụm hoa thường mọc bên dưới bọng hay ở nách lá, mang từ vài đến vài chục hoa, khitrưởng thành quay 180 độ. Hoa lớn 3-5 cm đường kính, nhiều màu (trắng, xanh, vàng, nâu, đỏ,cam), bao hoa có 2 vòng, có 3 lá đài và 2 cánh hoa tự do, còn 1 cánh hoa chuyên hóa thành cánhmôi, thường có màu sắc rực rỡ hơn, xẻ thành 3 thùy, thùy thứ 3 thường làm chỗ đậu cho côntrùng đến hút mật và thụ phấn. Hoa Cymbidium lưỡng tính, nhị và nhụy cùng ở trên một trụ nhịnhụy (gọi là cột) hình bán trụ hơi cong về phía trước. Nhị ở trên đỉnh cột, mang 2 khối phấnmàu vàng, có chuôi nối vào gót dính như keo, được đậy bởi một nắp dễ mở. Hốc đặt phấn làmột hốc lõm dính nằm ngay dưới cột, phân cách với núm nhụy bởi mỏ. Cấu trúc này bắt buộchoa Cymbidium chỉ thụ phấn được nhờ côn trùng trong tự nhiên. Quả nang có 3 gờ dọc, bêntrong có chứa hàng trăm ngàn hạt; khi chín mở theo 3 đường gờ và hạt bay vào không khí nhưbụi phấn màu vàng.2. Phân loại chi Cymbidium ở Việt NamCó khoảng 50 loài trên thế giới, phân bố ở vùng đất liền nhiệt đới và á nhiệt đới châu Á, từẤn Độ, Nhật Bản, Malaixia, Inđônêxia, Philippin, Bắc Ôxtrâylia. Việt Nam hiện biết 20 loài.Theo L. Averyanov (1994), chi Cymbidium được xếp vào Phân tông Cymbidiinae thuộc tôngCymbidieae nằm trong Phân họ Vandoideae của họ Lan Orchidaceae. Khóa định loại các loàithuộc chi Cymbidium hiện biết ở Việt Nam được xây dựng dựa trên các đặc điểm của các đạidiện thuộc chi này.KHÓA ĐỊNH LOẠI CÁC LOÀI CYMBIDIUM Ở VIỆT NAM1A. Khối phấn chia 22A. Cánh môi ựt do, đính vào gốc cột hoặc hiếm khi đính vào chân cột ngắn (Phân chiCymbidium)140HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC VỀ SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT LẦN THỨ 43A. Lá hình lưỡi đến hình bầu dục, không có cuống rõ rệt4A. Lá dầy, dạng da, hình lưỡi hẹp, đỉnh tù hoặc chia 2 thùy lệch (Sect. Cymbidium).5A. Lá đài dài 2 cm hoặc ngắn hơn6A. Thùy giữa của cánh môi có những vạch dài màu hồng hay tía, thùy bên dài vượtquá cột. Hoa nở vào mùa mưa ........................................................ Cym. aloifolium6B. Thùy giữa của cánh môi có những chấm m àu tía, thùy bên dài không vượt quácột. Hoa nở vào mùa khô ..................................................................... Cym. bicolor5B. Lá đài dài khoảng 3 cm.7A. Lá thường rộng hơn 4 cm. Thùy bên cánh môi hình tam giác cụt; gần đỉnhthùy giữa có bớt hình liềm màu hồng sẫm; đường sống trên thẳng................................................................................................... Cym. findlaysonianum7B. Lá rộng 1,5 -2 cm. Thùy bên cánh môi tù; thùy giữa có một số chấm màutía; đường sống cong hình liềm ................................... Cym. atropurpureum4B. Lá thường mỏng, hình bầu dục-dải, đỉnh cụt, thường xiên8A. Lá dài, mỏng, hình bầu dục rất thuôn, đỉnh cụt đến tù, thường lệch; đường sống cólông tơ, có lông tuyến (Sect. Himantophyllum). Chỉ có một loài .......................................................................................................................................... Cym. dayanum8B. Lá không giống như nói ở trên; đường sống hơi nhô lên có nhú mịn; khối phấn hìnhtam giác (Sect. Floribundae) ....................................................... Cym. suavissimum3B. Lá hình bầu dục thuôn, có cuống (Sect. Bigibbarum). Chỉ có một loài ................................................................................................................................................ Cym. devonianum2B. Cánh môi không tự do, có gốc dính vào gốc và mép bên của cột (Phân chi Cypeorchis)9A. Bọng hình thành hằng năm; cụm hoa xuất hiện gần gốc bọng. Khối phấn hình chùyhoặc hình tam giác, hiếm khi hình 4 cạnh10A. Lá đài bên đứng hoặc trải rộng ra; có 2 thể chai hình luống, không dàn ra ở đỉnh; cộtkhông có lông rậm ở phần dưới (Sect. Iriorchis)11A. Lá đài và cánh hoa màu ắngtr hoặc hơi hồng; thùy bên cánh môi có đỉnh trònrộng; cụm hoa mọc đứng; lá bắc dài đến 15 mm; quả thường hình cầu12A. Cụm hoa dài 100-150 cm, có phần mang hoa đứ ng dài tới 125 cm mang hoadày sít; cây mọc trên đất.................................................................. Cym. insigne12B. Cụm hoa dài 30-50 cm, có phần mang hoa hơi đứng dài khoảng 20 cm; câyphụ sinh ........................................................................................ Cym. sanderae11B. Lá đài và cánh hoa màu vàng nh ạt hoặc xanh lá cây; thùy bên cánh môi có đỉnh hìnhtam giác; c ụm hoa hơi rủ thõng; lá bắc dài chưa đến 5 mm; quả thường hình trụ.13A. Thùy giữa cánh môi màu đỏ hoặc màu hạt dẻ, đứng, mép hơi lượn sóng; thùybên có đỉnh vuông.14A. Thùy bên cánh môi có gân màu nâu đỏ rõ rệt; lá đài và cánh hoa màu vàng xanh, có những sọc vằn màu nâu -đỏ ở trên gân; hoa to chừng 8 cm; lá đàigiữa dài 4,5-4,9 cm, rộng 1,4-1,6 cm; thể chai dài, bằng 2/3 chiều dài của môi................................................................................................. ...